در این مطلب از گالنی ، مقدمات تکنیک CT Scan به همراه مراحل انجام اسکن بطور مفصل توضیح داده شده است.

اساس درس CT و MRI فیزیک است به خصوص در MRI این نکته بیشتر صادق است. یعنی کسی که فیزیک خوبی داشته باشد کارشناس قابلی است.

CT scan یک بخش مهم در کنار بخش تصویر برداری است و جزئی از آن نیز میباشد. تمام مراحل کار در سی تی (classify) طبقه‌بندی شده است. طوری که در همه جا یک روال مشابه دارد.

قدم اول، پذیرش است که چند عمل مهم را انجام میدهد:

۱.نوبت دهی به بیماران. ۲.گرفتن شرح حال و مشخصات بیماری قانون میگوید در پذیرش باید یک کارشناس رادیولوژی باشد تا بتواند شرح حال بگیرد. به صورت حرفه ای گرفتن شرح حال وظیفه پزشک است.

از نظر پرسنلی بخش CT چارت سازمانی جالبی دارد که شامل: رادیولوژیست، تکنولوژیست، nurse، کمک کار و منشی بخش است که هرکدام وظایف خاص خود را دارند.

وظایف رادیولوژیست: مهم ترین وظیفه رادیولوژیست گزارش فیلم یا report است. وظیفه بعدی reconstruction تصویر است. هرچند در ایران این عمل به ندرت انجام میشود.

وظیفه کارشناس: نظارت بر کلیه امور، انجام تکنیک، بازسازی های اولیه

در اروپا و امریکا رشته ای به نام radiologic nursing ایجاد شده که شاخه ای جدا شده از پرستاری است و وظیفه آنها مراقبت از بیمار در بخش های تصویربرداری از جمله CT است. انتخاب nurse زیر نظر مجموعه رادیولوژی است و مسئولیت اتاق با کارشناس است نه nurse !

وظیفه nurse: مهم ترین آنها آماده سازی است شامل گرفتن رگ، توضیح انجام کار (که جزو وظایف کارشناس نیز هست)، صحبت با بیمار، کنترل علایم حیاتی بیمار، نظارت مستقیم بر ترالی کد و ارائه گزارش به کارشناس مربوطه.

وظیفه کمک کار: نظافت و جمع و جور کردن بخش

وظیفه منشی: انجام کارهای پذیرشی. که تمام اینها باید زیر نظر کارشناس انجام شود.

مراحل کار یک CT: 

1- Information

information در CT شامل یک سری مراحل است، مهم ترین اطلاعات نام و نام خانوادگی، سن، جنسیت، تاریخ، technologist identification(امضای کارشناس)،

برای مثال بعضی بیمارستانها technologist identification را به این صورت نشان میدهند:

HE=Hejazi ) 91 11 25 HE). چون ۹۰٪ افراد در ایران از تاریخ میلادی اطلاعی ندارند تاریخ شمسی را به کار میبرند.

information بسیار بسیار مهم است.

پس از ثبت اطلاعات در سیستم مرحله بعد:

۲- گرفتن Scout film یا pilot study يا survey

Scout film چیست؟ یک تصویر دیجیتال رادیوگرافی است با این تفاوت که در دیجیتال رادیوگرافی بیمار ثابت است و یک fan beam باز میکنیم اما در CT تیوب و دتکتور ثابت است و بیمار حرکت میکند. برای دیجیتال رادیوگرافی دو نما میگیریم: Phase و Profile.

برای گرفتن Scout film باید یک سری مسائل را در نظر بگیریم:

۱- projection یا وضعیت بیمار. گاهی لازم است بیمار prone بخوابد و گاهی Supine. که با توجه به Supine و prone راست و چپ و Superior و posterior تعریف میشود.

2-  مشخص کردن head first و feet first بودن بیمار است که برای تشخیص جهات راست و چپ بیمار مهم است.

3- نماهای مورد تصویربرداری phase و profile است که اگر بخواهیم phase بگیریم اشعه باید عمود بر بدن بیمار و تیوب در وضعیت صفر یا ۱۸۰ درجه است. برای profile يا lateral تیوب با زاویه ۹۰ یا ۲۷۰ درجه قرار میگیرد.

Survey با Scout film در واقع یک راهنماست که ابتدا و انتهای مطالعه را برای ما مشخص میکند، محل مطالعه و شروع و پایان آن را تعریف میکنیم.

{ مطالعه: مرور مطلب اصلی و مطالب مرتبط با آن. مثلا اگر قوس آئورت مشکلی داشت ما برای مطالعه ان قبل و بعد از قوس آئورت را نیز مورد مطالعه قرار میدهیم.}

در اینجا ما یک تعریف دیگر هم مشخص میکنیم: half field و full field

در half field تعداد کمتری دتکتور درگیر است، دوز پایین است و بازسازی سریعتر است. پس برای صورت و مغز از half field و برای تنه از full field استفاده میکنیم چون ضخامت در تنه زیاد است.

گاهی phase و profile هردو نیاز است (مثل تصویربرداری از غده ی هیپوفیز). در یک رادیوگرافی فاکتورهای ky و mA و S را تعریف میکنیم. در CT زمان را تعریف نمی کنیم چون سرعت حرکت تخت همواره یکنواخت است اما kv و mA مهم هستند. در CT با mA بیشتر سروکار داریم اگر ضخامت زیاد بود mA را بالا میبریم چون تعداد فوتون های رسیده به بدن بیمار مهم است و اگر کیفیت پایین بود میتوان kv را بالا برد. اگر هم phase بگیریم هم profile خیلی به ما کمک میکند.

۳-  پروتکل (Protocol)

بعد از اینکه Survey انجام شد پروتکل اهمیت زیادی دارد. در پروتکل ابتدا و انتها برای ما مهم است، برای چیدن پروتکل kv و mA لازم است. kv دستگاه بستگی به جنس دتکتور دارد، برای مثال اگر از دتکتور NaI با ناخالصی تالیم استفاده میکنیم؛ KV به طور استاندارد باید ۱۲۰ باشد، اگر kv۹۰ بزنیم دوز بیمار بالا میرود. اگر دتکتور زنون باشد 110 kv است. يدور سدیم و لانتانیوم از انواع دتکتورها هستند.

اکثر دستگاهها kv مناسب را خودشان پیشنهاد کرده اند و ۱۰ تا بالا و پایین kv پیشنهادی مفید است. mA برای ما مهم است در جایی مثل جمجمه و صورت ممکن است mA خیلی مد نظر ما نباشد اما در جایی مثل ریه و شکم مهم است.

مثلا اگر در phase ، Scout film بگیریم و شکم بیمار صاف نباشد، اختلاف ضخامت قسمتهای مختلف زیاد است؛ در جایی که ضخامت زیاد است شدت اشعه کم میشود. دستگاه یک اطلاعات ضمنی را به دست می آورد و به راحتی میتوانیم در اسلایس زدن از تکنیک Auto mA استفاده کنیم. جایی که ضخامت کم باشد mA کم و جایی که ضخامت زیاد است به صورت اتوماتیک mA زیاد میشود.در صورت تداوم اکسپوژر دستگاه over heat میکند اما در تکنیک auto mA چون شدت کم و زیاد میشود دستگاه کمتر گرم میشود. mA در مولتی اسلایس بالاتر از اسپیرال و در اسپیرال بالاتر از Conventional است به علت ضخامت مقطعی که میخواهیم بزنیم.

ما چند نوع اسکن با دستگاه CT میتوانیم انجام دهیم :

1- Pilot یا Scout

2- Axial   که یک مقطع با ضخامت خاص به طور مستقل با یک حرکت تخت گرفته میشود.

3-  هلیکال یا اسپیرال که ضخامت مقاطع معمولا ۱.۵-۱ میلی متر است و تخت به طور پیوسته در حال حرکت است.

4- دینامیک که تنها در دستگاه‌های ۲۵۶ و ۵۱۲ به وجود می آید. دست ها را گذاشته و تاندونها را باز و بسته میکنیم و تاندونهای flexor و extensor را بررسی میکنیم که در ایران این نوع دستگاه را نداریم.

در رادیولوژی برای جزئیات بیشتر فوکال اسپات را کوچک میکنیم. اگر فوکال اسپات کوچک و بزرگ شود unsharpness (وضوح) هندسی تغییر میکند. در CT انتخاب فوکال اسپات را میتوانیم داشته باشیم که در بعضی دستگاهها اتوماتیک و در بعضی دستی است. مثلا برای گوش از فوکال اسپات کوچک استفاده میکنیم چون جزئیات را میخواهیم یا برای دندانها و (CT ) HRCT ( high resolution CT با قدرت تفکیک بالا) از فوکال اسپات خیلی کوچک استفاده میکنیم.

فوکال اسپات از روی سایز فیلامان اعمال میشود اما اگر از تکنیک Auto focal spot استفاده کنیم، در واقع فوکال اسپات به صورا اتوماتیک تغییر خواهد کرد، در این جا فوکال اسپات را سایز فیلامان تعریف نمیکند بلکه از یک فیلامان استفاده شده و الکترون های تولیدی در کاتد را توسط شبکه ای که بار منفی اعمال میکند، فشرده یا باز میکند و فوکال اسپات را تغییر میدهد.

اندازه (Field of View ( FOV هم در نمایش جزئیات بسیار مهم است. هرچه FOV کوچکتر جزئیات بیشتر است و همین طور دوز بیمار کمتر است.

همچنین نوع تزریق باید مشخص شود، مثلا Contrast no or yes اگر با تزریق را انتخاب کردیم در دستگاه های اسپیرال و مولتی اسلایس باید delay را هم محاسبه کنیم یعنی مدت زمانی که طول میکشد ماده حاجب به عضو مورد نظر برسد. همچنین نحوه ی استفاده از ماده ی حاجب که به صورت IV يا oral باید مشخص شود.

چیزی که در اسپیرال برای ما مهم است حرکت تخت است که به این منظور از عددی به نام pitch استفاده میکنند. pitch در اسپیرال با مولتی اسلایس متفاوت است. این سرعت در CT معمولی یا با تزریق خیلی مهم نیست ولی در آنژیو بسیار مهم است. اگر سرعت حرکت از سرعت ماده حاجب بیشتر باشد تصویر نخواهیم داشت و در حالت برعکس ماده حاجب دارد میرود و حرکت میکند و غلظت آن کم میشود و رفته رفته تا انتها جزئیات را از دست میدهیم.

عدد پیچ (pitch number) = میزان حرکت تخت در چرخش ۳۶۰ درجه ی تیوب تقسیم بر ضخامت برش یا کولیماسیون .

معیار بعدی image algorithm يا kernel (بازسازی تصویر) است. اطلاعات را میگیریم این اطلاعات را باید براساس یک روش ریاضی تبدیل کنیم که از الگوریتم بازسازی تصویر استفاده میکنیم که در بعضی دستگاهها خیلی Wide است و در بعضی ها کمتر. مثلا یک دستگاه ۱۰ تا الگوریتم دارد یکی ۶تا دیگری ۴تا (در دستگاه فیلیپس)

بازسازی هایی که به صورت روتین وجود دارند: بازسازی مغز، استخوان، استخوان ریز، استخوان خیلی ریز، نسج نرم، آنژیو، مدياستن و ریه. از اول اگر نوع بازسازی را مشخص کنیم به نفع خود ما و بیمار است. اگر بازسازی اولیه براساس یک مورد خاص باشد کمک زیادی به تشخیص میکند.

Scan -۴ 

اگر نیاز باشد تخت را tilt میدهیم و در غیر این صورت خیر…

ضخامت مقطع در پروتکل خیلی مهم است.

Reconstruction -۵ 

مرحله اولیه بازسازی با خود دستگاه است. و پس از آن بازسازی تکمیلی .

مرحله آخر از کارهای یک تکنولوژیست:

۶- Filming( ثبت تصاویر)

تصاویر روی فیلم، کاغذ یا CD چاپ میشود.

اینها مراحل اجمالی از روند یک CT scan هستند.

مراحل CT در جدول زیر خلاصه شده است:

منبع : رادیولوژی ۸۹ دانشگاه علوم پزشکی تهران